Koningsspel is de titel van een jeugdboek dat ik net heb uitgelezen. De titel verwijst (wellicht) naar twee verschillende bordspellen waarin de koning een hoofdrol speelt: koningstafel en het schaakspel.

Koningstafel (hnefatafl in het Noors) behoort tot de zogenaamde tafl-familie. De spellen van deze groep bordspellen speel je met twee spelers, en bijzonder is dat de ene partij numeriek zwakker is dan de andere, maar door het strategisch karakter van het spel hoeft dat niet nadelig uit te pakken. In het boek wordt koningstafel vaak gespeeld, maar eigenlijk draait het in Koningsspel om een verzameling middeleeuwse schaakstukken…

Naar Schotland

In het noordwesten van Schotland liggen de Outer Hebrides (Buiten Hebriden). De eilanden vormen een lang snoer van eilanden die van zuid naar noord parallel liggen aan de Schotse westkust. Elk eiland is anders… en dat maakt een vakantie daar zo ontzettend leuk! Wij waren er in 2015 en in 2019 en verbleven in vakantiehuisjes op Lewis, Harris, North Uist en South Uist.

Het is op Lewis dat we moeten zijn voor ons verhaal. Op een afgelegen plek op het eiland, bij Uig Bay, zijn omstreeks 1830 in de duinen middeleeuwse schaakstukken gevonden. Het zijn de best bewaard gebleven middeleeuwse schaakstukken die ooit zijn gevonden – en boven dien zijn het voorbeelden van romaanse ivoorsnijkunst van de allerhoogste kwaliteit. Ze zijn gemaakt van walrus-ivoor dat afkomstig is van West-Groenland. Hoe ze ooit op Lewis terecht zijn gekomen, is een raadsel dat nog niet is opgelost en waarschijnlijk ook nooit zal opgelost worden. Het grootste deel van de verzameling is te zien in het British Museum in London, maar ook het National Museum of Scotland in Edinburgh is in het bezit van een aantal chess men van Lewis.

De schrijfster

Na een opleiding aan het Utrechts conservatorium, waar ze hobo ‘deed’, ging Linda Dielemans archeologie studeren. Als kind hield ze veel van lezen en schreef ze ook zelf verhaaltjes. Het liefst denkt ze na over onopgeloste archeologische problemen en in haar gedachten werkt ze dan allerlei mogelijke scenario’s uit die vervolgens vorm krijgen in een kinderboek. De meeste boeken die ze schrijft, spelen zich – niet verwonderlijk – af in de prehistorie.

Voor Koningsspel moest ze zich verdiepen in de middeleeuwen, waar ze naar eigen zeggen weinig vanaf weet. Omdat uit onderzoek blijkt dat de schaakstukken ergens eind 12^de, begin 13^de eeuw zijn gemaakt, en omdat de stukken in Schotland gevonden zijn maar uit Groenlands walrus-ivoor gesneden zijn, concentreerde ze zich in haar onderzoek op het middeleeuwse Noord-Europa. Die historische context gebruikt ze als achtergrond van het verhaal dat ze vertelt. Een verhaal dat verder helemaal uit haar fantasie is ontsproten.

Het verhaal

Auga, die eigenlijk Margrèt heet, is de dochter van hoofdman Bjólan van West-Groenland. Iets wat veraf is, kan ze niet goed zien, maar met haar ogen merkt ze elk detail op bij spulletjes die ze vlak onder haar neus krijgt. Ze heeft zichzelf geleerd om ivoor te bewerken en dat kan ze ontzettend goed. Zo goed dat haar vader besluit om haar mee te nemen op een gevaarlijke reis van Groenland naar Noorwegen om daar de aartsbisschop te overtuigen dat hij beter rechtstreeks met West kan handelen. Voor de mensen van West zou dat betekenen dat ze het ivoor voor hout kunnen ruilen. Bomen groeien er op Groenland niet en om te kunnen vissen, is er hout nodig om de boten te onderhouden. Bisschop Jón van Gardar op Oost levert hen te weinig hout, hoofdman Bjólan vindt dat Jón te veel op de bouw van zijn kathedraal is gefocust en te weinig oog heeft voor de behoeften van de mensen van West. Daarom wil hij rechtstreeks met de aartsbisschop handel drijven, die in Noorwegen woont.

Ze vertrekken. Na een gevaarlijke reis, met een tussenstop in Gardar waar Bjólan bisschop Jón meldt dat hij wel zijn tienden komt betalen, maar geen handel met hem zal drijven, komen ze aan in Kaupang, een havenstad in het Noorse bisdom Nidaros. Daar blijkt de aartsbisschop niet meer te verblijven, hij is verjaagd en resideert, zinnend op wraak, in Denemarken. Koning Sverri echter kan het gezelschap uit West wél ontvangen en Bjólan en de koning komen tot zaken. Maar dan gebeurt er vanalles en het eind van het liedje is dat Auga in Kaupang achterblijft om de koningin te helpen met een bijzondere klus: schaakstukken versieren. Dat blijkt slechts het begin te zijn van allerlei verwikkelingen die nu volgen en die er uiteindelijk toe leiden dat Auga op Ljodhus belandt, met een kist waarin zich vier ivoren schaakspellen bevinden als geschenk voor de koning van de Zuidereilanden.

De geschiedenis van de Schotse eilanden is nauw verweven met die van Scandinavië… Er zijn heel wat sporen van de Viking cultuur teruggevonden op de Shetland Eilanden, de Orkneys en ook op de Hebridische eilanden. Het Zuidereiland Ljodhus is… Lewis! Op de foto hieronder zie je een levensgrote, houten Lewis chess man die ik heb gefotografeerd bij Uig Bay. Het strand op de foto is het strand waar de schaakstukken zijn gevonden, tussen rotsen en stenen in de aangrenzende duinen.

Tussen de hoofdstukken door staan korte verhaaltjes, die prachtig zijn geïllustreerd met figuren die verdacht veel op de chess men van Lewis lijken. Deze verhaaltjes beschrijven een koningsspel dat min of meer parallel loopt aan het verhaal van Auga. Best mooi gevonden, als je het mij vraagt!

De illustraties

De illustraties in het boek vind ik zeer sfeervol. Ze zijn van de hand van Sanne te Loo, een Nederlandse schrijfster en illustrator. Ze illustreerde meer dan veertig kinderboeken, onder andere van Paul Biegel, Sjoerd Kuyper, Koos Meinderts, Edward van de Vendel en… Linda Dielemans. Daarnaast schrijft zij soms een eigen verhaal, zoals in haar prentenboek Dit is voor jou, waarvoor zij in 2018 een Zilveren Penseel kreeg.

Heb je zin gekregen in Koningsspel? Ga dan gauw naar de bibliotheek of de lokale boekenwinkel… En als je toch online koopt, doe het dan bij YouBeDo, een boekenwinkel met een bijzondere missie: goed doen met boeken! Van elke aankoop doneren ze tot 12% aan een door jou gekozen maatschappelijk doel.

The chess men

Ben je geen liefhebben van kinderboeken, of voel je je daar te oud voor? Van een heel ander kaliber dan Koningsspel zijn de boeken van Peter May. Deze Schotse thrillerschrijver is bekend geworden met een trilogie die zich afspeelt op het eiland Lewis: The blackhouse (vind ik zijn beste boek), The Lewis man en… The chess men. Razend spannende boeken waarin veel verteld wordt over de geschiedenis en de cultuur van de Outer Hebrides.