Hans Passenier is sinds 1983 werkzaam in het vrijeschoolonderwijs, zo wordt op de achterflap van het boek vermeld. Dat is dus bijna 40 jaar lang – een behoorlijke tijd! De afgelopen 10 jaar werkte hij als directeur/bestuurder/adviseur bij de BVS, de Begeleidingsdienst voor Vrijescholen. Hans Passenier schrijft dus wellicht met enig gezag over onderwijs, en meer bepaald over vrijeschoolonderwijs.

Ik heb Hans zelf meegemaakt toen ik een cursus volgde bij de BVS die door hem werd gegeven: Leidinggeven in een vrijeschool. Ik heb die cursus ervaren als een opfrissing van veel wat ik al wist. Hans werkte er met materiaal uit het werk van Martijn Vroemen: Team op vleugels – Gids voor geïnspireerd samenwerken en Handboek teamcoaching – Helpen zonder bemoeizucht, twee prachtige boeken over hoe het er in teams aan toegaat en hoe je teams kunt begeleiden. Ik miste tijdens die cursus een beetje het vrijeschoolse stuk – en daar was het me toen nou net om te doen!

Daarom was ik wel benieuwd naar Hans’ boek Waarden in het onderwijs – Ondersteuning van een lesontwerp. Hoe vrijeschools zou dat zijn!? Wel, ik ben aangenaam verrast, dit is voor iedereen die in het onderwijs werkt, een interessant boek waarin de achtergronden van het vrijeschoolonderwijs in onze tijd worden geplaatst. Denk aan kreten als ‘hoofd, hart en handen’ en ‘denken, voelen, willen’, die in elke les op een vrijeschool merkbaar zouden moeten zijn.

Het boek gaat uit van de drie domeinen van het onderwijs zoals die door Gert Biesta zijn geformuleerd in zijn boek Goed onderwijs en de cultuur van het meten: subjectwording, socialisatie en kwalificatie.

Subjectwording gaat over de ontwikkeling van het individu: gebruik maken van je vermogens, uitdrukking kunnen geven aan ambities, richting kunnen geven aan ontwikkeling. Socialisatie gaat over het aanpassingsvermogen: om leren gaan met anderen, een bijdrage leveren aan de maatschappij en besef hebben van normen en waarden. Kwalificatie (waar we het in het onderwijs m.i. veel te veel over hebben…) gaat over de kennis en kunde die getoetst kan worden en tegen bepaalde normen wordt afgezet.

Vervolgens gaat Hans Passenier in op het verschil tussen waarden (meer onbewust) en uitgangspunten (meer bewust) en dat werkt hij verder uit aan de hand van het waardensysteem dat wordt toegeschreven aan Clare W. Graves (1914-1986), een Amerikaanse psycholoog. Niet het makkelijkst leesbare deel van het boek, maar wel boeiend! Hij waagt het in te gaan tegen Valentin Wember, binnen de vrijeschoolwereld een hooggeacht leraar en denker. “Uitgangspunten kunnen knellend worden als de praktijk verandert en het daardoor niet meer mogelijk is om eraan te voldoen,” schrijft hij. Volgens mij raakt Hans Passenier hier een pijnpunt. Ik geef hem gelijk. En ik zie gelukkig in den lande (nieuwe) vrijescholen meer vanuit waarden dan vanuit uitgangspunten werken waardoor ze (meer) aansluiten bij de tijd waarin wij leven… een goede ontwikkeling!

Vanaf hier kom je steeds meer te weten over de waarden van waaruit het vrijeschoolonderwijs werkt. Het mensbeeld zoals dat vanuit de antroposofie wordt geschetst, speelt hier een grote rol. Het domein subjectwording en sociale domein worden grondig besproken, maar ook het domein kwalificatie komt aan bod, zij het veel minder uitgebreid. Niet verwonderlijk, de vrijeschool staat voor de ontwikkeling van kinderen tot vrij(denkend)e mensen en kritische burgers, en streeft juist niet na kinderen te kneden tot brave, gehoorzame lui die netjes passen in het economische format van de tijd waarin we leven…

Noodgedwongen neem ik na bijna 4 jaar afscheid van de vrijeschool. Hans Passenier maakt mij opnieuw duidelijk waar het vrijeschoolonderwijs voor staat en dat verklaart waarom ik me er zo thuis voel. Een mooi onderwijsboek dat niet alleen in de boekenkast van vrijeschoolleraren thuishoort.